کد مطلب:188699 شنبه 1 فروردين 1394 آمار بازدید:249
شاگردان و تربیت یافتگان مکتب باقر العلوم
خاندان رسالت و اهل بیت رسول الله (ص)، از آن جا كه به گواهی قطعی و
[ صفحه 60]
انكارناپذیر پیامبر اسلام (ص)، عدل و همپا و هماوای قرآنند با حقیقت، محتوا و پیام قرآن، همگونی و سنخیت دارند.
حدیث ثقلین از جمله احادیث مهم مورد پذیرش اهل سنت و امامیه است.
در این حدیث، رسول خدا، ثمره ی تلاش های طاقت فرسای خود در مسیر ایفای رسالت و هدایت خلق را، در دو یادگار گرانبها كه پس از خود بر جا گذاشته خلاصه كرده و گفته است: من دو شی گرانبها در میان شما باقی می گذارم: قرآن و اهل بیتم را، این دو هرگز از یكدیگر جدا نشوند تا در قیامت بر حوض كوثر، بر من وارد شوند... [1] .
با توجه به مقام معنوی و الهی پیامبر (ص) كه كمترین خودخواهی و هوا و هوس در او راه نداشته و آنچه او می گفته در حقیقت مورد تأیید خداوند بوده و رأی و سخنی جز به اشاره و تأیید وحی اظهار نمی داشته است، [2] می توان به یقین اقرار كرد كه پیامبر (ص)، خاندانش را بر اساس ملاحظات خویشاوندی و روابط نسبی و علایق مادی بشری، در كنار قرآن، بزرگترین معجزه ی خویش ننهاده است، بلكه قرین ساختن اهل بیت، با پیام وحی، از آن جهت بوده كه میان آن دو هماهنگی و سنخیت وجود داشته است.
اگر خداوند قرآن را بدور از كمترین ضعف و كاستی و كجی و نادرستی فرو فرستاده، [3] اهل بیت را نیز از هر انحراف و گناه، پاك گردانیده و مصونیت بخشیده است [4] .
اگر قرآن، دارای حقایقی اصولی و محكم و نیز مسایلی متشابه [5] است كه برای
[ صفحه 61]
فهم آن ها باید به منبعی الهی و آگاه به رموز روحی مراجعه كرد، اهل بیت، همان آگاهان و عالمانی هستند كه مفسر قرآن و مبین احكام و پیام های آنند. [6] .
هرچند آیات قرآن، روشن و روشنگر است، ولی معنای روشنی مفاهیم قرآن، این نیست كه تمامی مطالب و مفاهیم آن برای همه ی اندیشه ها آشكار و بی نیاز از توضیح باشد؛ چه، خداوند به پیامبر (ص) فرمان داده تا آیات وحی را برای مردم توضیح و تبیین كند [7] .
با این بیان، اهل بیت از آن جهت، قرین قرآن و جدایی ناپذیر از آن معرفی شده اند كه پس از رسول خدا (ص) به تبیین مفاهیم وحی و حقایق قرآن، برای توده ها بپردازند و این توان و شایستگی در همه ی اهل بیت رسالت (معصومین علیهم السلام ) بوده است. چنان كه علی (ع) به سینه اش اشاره می كرد و می گفت: در اینجا دانش های فراوانی است كه كاش شاگردان شایسته ای می یافتم واین حقایق را بدان ها می آموختم [8] .
آن چه پس از وفات رسول اسلام (ص) برای جامعه ی اسلامی و خاندان پیامبر (ص)، رخ نمود هرگز به آنان، مجال نداد تا آن گونه كه می خواستند و می بایست، به نشر معارف قرآنی بپردازند.
جریان های سیاسی حاكم بر جامعه، پس از رحلت رسول خدا (ص)، سبب تفكیك قرآن از عترت در باور و اندیشه ی بخش عظیمی از مردم شد. قرآن بظاهر محور نظام دستوری دین و حكومت گردید، ولی چون نیازمند مفسر و مبین بود، باعث شد تا میدان تفسیر و تأویل بشدت گسترش یابد و چهره هایی در محافل علمی و دینی مطرح شدند كه هرگز آیه ای در تطهیر آنان نازل نشده و سفارشی از ناحیه ی رسول خدا در تمسك به آنان نرسیده بود. از سوی دیگر، كسانی چون علی بن ابی طالب (ع) كه با صدای رسا فریاد بر می آورد: سلونی قبل از تفقدونی؛ یعنی هر چه می خواهید از من بپرسید، قبل از این كه مرا از دست بدهید، مهجور و
[ صفحه 62]
ناشناخته ماندند.
حسن بن علی (ع)، از سوی حركت معاویه، تحت شدیدترین فشارهای روحی و اجتماعی قرار داشت و هرگز به او فرصت نشر معارف واقعی داده نشد.
حسین بن علی (ع) تحت فشار قرار گرفت كه حكومت ضد دینی و ضد بشری یزید را بپذیرد و از آن جا كه پذیرش حكومت وی را مایه ی نابودی اساس شریعت می دانست، از آن اجتناب كرد و در این راه به شهادت رسید.
بنی امیه بر جان و مال و ناموس و دین مردم مسلط شدند. و زمینه چنان شد كه فردی چون زین العابدین ناگزیر، معارف حقه را در قالب دعا و نیایش اظهار می كرد.
در این میان، در عصر امام باقر (ع)، شرایط سیاسی جامعه به گونه ای تغییر یافت كه آن حضرت توانست، مجمعی علمی تشكیل داده، به تعلیم و تربیت مردانی دانشمند و متعهد به ارزش های شریعت بپردازد.
این است كه وقتی صفحات تاریخ اسلام مرور شود، در زندگی علمی امام باقر (ع) نام بسیاری از شاگردان آن حضرت و شخصیت های ممتاز علمی جهان اسلام جلب نظر می كند.
با این همه، نباید تصور كرد كه امام باقر (ع) آسوده و ایمن از محدودیت ها و ممنوعیت هایی بوده است كه حكومت ها برای اهل بیت (ع) فراهم می آورده اند، بلكه بی تردید، جو حاكم بر زندگی امام باقر (ع) به شدت جو تقیه بوده است؛ زیرا با فرهنگ خاصی كه در نتیجه ی حكومت های ناصالح بر جامعه حاكم شده بود، كنار نهادن تقیه به منزله ی دست كشیدن از فعالیت علمی و دور ماندن از ترویج معارف اصولی دین به شمار می رفت.
باری، شرایط زمان، برای امام باقر (ع) و نیز امام صادق (ع) زمینه ای را فراهم آورد كه سایر ائمه (ع) هرگز برایشان آماده نشد. آن شرایط مساعد، معلول سستی پایه های حكومت امویان بود. بحران های درونی نظام سیاسی در آن عصر، به حاكمان مجال نمی داد تا بر خاندان رسالت مانند حاكمان پیشین، فشار آورند و ایشان را منزوی سازند. بی تردید اگر همین زمینه برای هر یك از امامان (ع) فراهم می آمد، آنان قادر به تأسیس حوزه های بزرگ درسی بودند و عالمان و فقیهان بیشتری را پرورش می دادند.
[ صفحه 63]
این زمینه ی مساعد، سبب شد تا امام باقر (ع)، و امام صادق (ع) بیشترین آرای فقهی، تفسیری و اخلاقی را در كتب فقهی و حدیثی از خویش بر جای گذارند.
این چنین است كه فردی چون محمد بن مسلم می تواند سی هزار حدیث از امام باقر (ع) [9] نقل كند. و شخصیتی چون جابر جعفی هفتاد هزار حدیث. [10] .
در نزد عالمان امامیه، فقیه ترین فقیهان صدر اسلام شش نفرند كه همه ی آنان از اصحاب امام باقر (ع) و امام صادق (ع) بوده اند. آنان عبارتند از: زرارة بن اعین، معروف بن خربوذ المكی، ابوبصیر الاسدی، فضیل بن یسار، محمد بن مسلم الطائفی و برید بن معاویة العجلی. [11] .
شیخ الطائفه، ابوجعفر محمد بن حسن طوسی در كتاب رجال خویش، اصحاب و شاگردان امام باقر (ع) را كه از آن حضرت نقل حدیث كرده اند 462 مرد و دو زن دانسته است.
در میان اصحاب و شاگردان امام باقر (ع) برخی از نظر اعتبار و وثاقت مورد اتفاق اهل سنت امامیه اند، و دسته ای به دلیل گرایش های عمیق شیعی، در دایره ی رجال اهل سنت قرار نگرفته، بلكه تنها مورد اعتماد امامیه می باشند.
برای ارائه ی نموداری فهرست گونه از شاگردان امام باقر (ع) با استفاده از چند منبع رجالی، نام گروهی از آنان را یادآور می شویم، بی این كه ادعای استقصا داشته باشیم.
1- ابان بن ابی عیاش فیروز، تابعی.
2- ابان بن تغلب ابوسعید البكری الجریری.
3- ابراهیم بن الأزرق الكوفی.
4- ابراهیم الجزیری (الجریری).
5- ابراهیم بن جمیل، برادر طربال الكوفی.
6- ابراهیم بن حنان الأسدی الكوفی.
7- ابراهیم بن صالح الانماطی.
8- ابراهیم بن عبدالله الاحمری.
9- ابراهیم بن عبید أبوغرة الانصاری.
10- ابراهیم بن عمر الصنعانی الیمانی.
11- ابراهیم بن مرثد الكندی الأزدی.
[ صفحه 64]
12- ابراهیم بن معاذ.
13- ابراهیم بن معرض الكوفی.
14- ابراهیم بن نصر بن القعقاع الجعفی.
15- ابراهیم بن نعیم العبدی الكنانی.
16- احمد بن عائد.
17- احمد بن عمران الحلبی.
18- اسحاق بن بشیر النبال.
19- اسحاق بن جعفر بن علی.
20- اسحاق بن عبدالله بن ابی طلحة المدنی.
21- اسحاق بن الفضل بن یعقوب بن عبدالله بن الحرث...
22- اسحاق القمی.
23- اسحاق بن نوح الشامی.
24- اسحاق بن واصل الضبی.
25- اسحاق بن یزید بن اسماعیل الطائی.
26- اسحاق بن یسار مولی قیس بن مخرمة.
27- اسرائیل بن غیاث المكی.
28- اسلم بن ایمن التمیمی المنقری الكوفی.
29- اسلم المكی القواس.
30- اسماعیل بن ابی خالد.
31- اسماعیل بن جابر الخثعمی.
32- اسماعیل بن زیاد البزاز الكوفی الأسدی.
33- اسماعیل بن سلمان الأزرق معروف به ابوخالد.
34- اسماعیل بن عبدالخالق الجعفی.
35- اسماعیل بن عبدالرحمان الجعفی الكوفی.
36- اسماعیل بن عبدالعزیز.
37- اسماعیل بن الفضل بن یعقوب بن الفضل بن عبدالله
38- اسماعیل ابواحمد الكاتب الكوفی
39- اسماعیل معروف به ابوالعلا از بنی قیس بن ثعلبه
40- اسید بن القاسم
41- اعین الرازی، معروف به ابومعاذ
42- انس بن عمرو الأزدی
43- ایوب بن ابی تمیة كیسان السجستانی العنبری البصری
44- ایوب بن بكر بن ابی علاج الموصلی
45- ایوب بن شهاب زید البارقی الأزدی
46- ایوب بن وشیكة
47- بدر بن الخلیل الأسدی، ابوخلیل الكوفی
48- برد الاسكاف الأزدی الكوفی
49- برد الخیاط
[ صفحه 65]
50- برید بن معاویة العجلی، معروف به ابوالقاسم
51- بسام بن عبدالله الصیرفی، معروف به ابو عبدالله
52- بشار الاسلمی
53- بشار بن زید بن النعمان
54- بشر بن أبی عقبة المداینی
55- بشر؛ بیاع
56- بشر بن جعفر الجعفی، ابوالولید
57- بشر بن خثعم
58- بشر الرحال
59- بشر بن عبدالله بن سعید الخثعمی
60- بشر بن عبدالله الخثعمی الكوفی
61- بشر بن میمون الوابشی الهمدانی النبال الكوفی
62- بشر بن یسار
63- بشیر، ابو عبدالصمد بن بشر الكوفی
64- بشیر معروف به ابومحمد المستنیر الجعفی الأزرق
65- بشیر بن سلیمان المدنی
66- بكر بن أبی حبیبه
67- بكر بن حبیب الأحمسی البجلی الكوفی
68- بكر بن خالد الكوفی
69- بكر بن صالح
70- بكر بن كرب
71- بكرویة الكندی الكوفی
72- بكیر بن اعین بن سنسن الشیبانی الكوفی
73- بكیر بن جندب الكوفی
74- بكیر بن حبیب الكوفی
75- تمیم بن زیاد
76- ثابت بن أبی ثابت
77- ثابت بن دینار ابوصیفه الأزدی
78- ثابت بن زائدة العكلی
79- ثابت بن هرمز ابوالمقدام العجلی
80- ثویر بن أبی فاخته سعید بن جهمان غلام ام هانی
81- جابر بن عبدالله بن عمر بن حرام ابو عبدالله الانصاری
82- جابر بن یزید بن الحرث بن عبدیغوث الجعفی
83- جارود، معروف به ابوالمنذر
84- جارود بن السری التمیمی السعدی الكوفی
85- جراح المداینی
86- جعدة بن ابی عبدالله
87- جعفر بن ابراهیم الجعفی
88- جعفر الأحمس
89- جعفر بن حكیم بن عباد الكوفی
90- جعفر بن عمرو بن ثابت أبی المقدام بن هرمز الحداد العجلی
91- جعفر بن محمد بن علی بن الحسین (امام صادق علیه السلام)
[ صفحه 66]
92- الحارث بن حصین الأزدی
93- الحارث بن شریح المنقری
94- الحارث بن المغیرة النصری
95- حبیب بن أبی ثابت الأسدی الكوفی
96- حبیب ابوعمرة الاسكاف
97- حبیب بن بشار الكندی
98- حبیب بن جری العبسی الكوفی
99- حبیب بن حسان بن الأشرس الأسدی
100- حبیب السجستانی
101- حبیب العبی الكوفی
102- حبیب بن المعلی السجستانی
103- حجاج بن ارطاة ابوارطاة النخعی الكوفی
104- حجاج بن دینار الواسطی
105- حجاج بن كثیر الكوفی
106- حذیفة بن منصور بن كثیر ابومحمد الخزاعی
107- حسان بن مهران
108- الحسن بن أبی سارة النیلی الانصاری
109- الحسن بن حبیش الأسدی
110- الحسن الجعفی الكوفی
111- الحسن بن الحسن بن الحسن بن علی بن أبی طالب (ع)
112- الحسن بن رباط
113- الحسن بن زیاد البصری
114- الحسن بن زیاد الصیقل ابومحمد الكوفی
115- الحسن بن زیاد الصیقل
116- الحسن بن السری الكاتب
117- الحسن بن شهاب بن یزید البارقی الأزدی
118- الحسن بن صالح بن حی الهمدانی الثوری الكوفی
119- الحسن بن علی الأحمری الكوفی
120- الحسن بن عمار
121- الحسن بن عمار عامی
122- الحسن بن المغیرة
123- الحسن بن منذر
124- الحسن بن یوسف
125- الحسین بن ابتر الكوفی
126- الحسین بن أبی العلاء الخفاف
127- الحسین بن احمد المنقری
128- الحسین بن بنت ابی حمزة الثمالی
129- الحسین الجعفی ابواحمد الكوفی
130- الحسین بن حماد
131- الحسین بن عبدالله الأرجانی
132- الحسین بن عبدالله بن عبیدالله بن العباس بن عبدالمطلب
133- الحسین بن علی بن الحسین بن علی بن ابی طالب (ع) (برادر امام باقر علیه السلام)
[ صفحه 67]
134- الحسین بن مصعب
135- الحسین بن منذر
136- حفص الأعور الكوفی
137- حفص بن غیاث
138- حفص بن وهب الأفرعی
139- الحكم بن الصلت الثقفی
140- الحكم بن عبدالرحمان بن أبی نعیم البجلی
141- الحكم بن عتیبة ابومحمد الكوفی الكندی
142- الحكم بن المختار بن ابی عبیده
143- حكیم بن صهیب ابوصهیب الصیرفی ابوشبیب
144- حكیم بن معاویة
145- حماد بن ابی سلیمان الأشعری
146- حماد بن ابی العطارد الطائی الكوفی
147- حماد بن بشر الطنافی الكوفی
148- حماد بن بشر اللحام
149- حماد بن راشد الأزدی البزاز ابوالعلاء الكوفی
150- حماد بن المغیرة
151- حمران بن أعین الشیبانی
152- حمزة، ابوالحسین اللیثی داماد ابوحمزة الثمالی
153- حمزة بن حمران بن أعین
154- حمزة الطیار
155- حمزة بن عطا الكوفی
156- خازم الاشل الكوفی
157- خالد بن ابی كریمة
158- خالد بن أوفی ابوالربیع العنزی الشامی
159- خالد بن بكار ابوالعلاء الخفاف الكوفی
160- خالد بن طهمان الكوفی
161-خیثمة بن عبدالرحمان الجعفی الكوفی ابو عبدالرحمان
162- داود الأبزاری
163- داود بن ابی هند القشیری السرخی
164- داود بن حبیب ابوغیلان الكوفی
165- داود بن الدجاجی الكوفی
166- داود بن زید الهمدانی الكوفی
167- دلهم بن صالح الكندی الكوفی
168- دینار ابوعمرو الأسدی الكوفی
169- ربیع بن صبیح
170- ربیع العبسی الكوفی
171- ربیعة بن ابی عبدالرحمان، معروف به ربیعة الرأی
172- ربیعة بن ناجد بن كثیر ابوصادق الكوفی
173- رشید بن سعد المصری
[ صفحه 68]
174- رفید بن مصقلة العبدی الكوفی
175- رفید غلام بنو هبیرة
176- زایدة بن قدامه
177- زرارة بن اعین الشیبانی
178- زرین الأبزاری
179- زرین الأنماطی
180- زكریا برادر المستهل، معروف به ابویحیی
181- زكریا بن عبدالله النقاض الكوفی
182- زهیر المدائنی
183- زیاد بن أبی الحلال
184- زیاد بن أبی زیاد المنقری التمیمی
185- زیاد الأحلام، غلامی كوفی
186- زیاد الأسود
187- زیاد بن الأسود النجار
188- زیاد بن سوقه البجلی الكوفی
189- زیاد بن صالح الهمدانی الكوفی
190- زیاد بن عیسی ابوعبیدة الحذاء
191- زیاد المحاربی الكوفی
192- زیاد بن المنذر ابوالجارود الهمدانی العوفی الكوفی
193- زیاد غلام امام باقر علیه السلام
194- زیاد الهاشی
195- زید الآجری
196- زید بن علی بن الحسین علی بن ابی طالب(ع) (برادر امام باقر علیه السلام)
197- زید بن محمد بن یونس ابواسامة الشحام الكوفی
198- زید الهاشی
199- سالم بن ابی حفصة
200- سالم الأشل
201- سالم الجعفی
202- سالم المكی
203- سدیف بن حكیم الصیرفی
204- سعد بن أبی عمرو الجلاب
205- سعد الحداد
206- سعد بن الحسن الكندی
207- سعد بن طریف
208- سكین المعدنی
209- سلام الجعفی
210- سلام بن سعد الأنصاری
211- سلام بن المستنیر
212- سلم بن بشر
213- سلمان بن خالد طلحی قمی (شاعر)
214- سلمة بن الأهثم
215- سلمة بن قیس الهلالی
216- سلمة بن كهیل
217- سلمة بن محرز
218- سلیمان بن محرز
219- سلیمان بن مروان عجلی
220- سلیمان، غلام طربال
221- سلیمان بن هارون العجلی
[ صفحه 69]
222- سنان ابو عبدالله بن سنان
223- سورة بن كلیب بن معاویة الاسدی
224- شجرة، برادر بشیر النبال
225- صالح بن سهل الهمدانی
226- صالح بن عقبة
227- صالح بن میثم الكوفی
228- صامت
229- صلت بن الحجاج
230- ضریس
231- طاهر، غلام امام باقر (ع)
232- طربال
233- طلحة بن زید بتری
234- ظریف بن ناصح
235- عامر بن أبی الأحوص
236- عباد بن صهیب
237- عبدالجبار بن اعین الشیبانی، برادر زرارة بن اعین
238- عبدالحمید بن عواض الطائی
239- عبدالحمید الواسطی
240- عبدالرحمان، معروف به ابوخینمة
241- عبدالرحمان بن أعین برادر زرارة
242- عبدالرحمان بن سلیمان الأنصاری
243- عبدالرحیم القصیر
244- عبدالغفار بن القاسم الأنصاری، معروف به ابومریم
245- عبدالله بن بكیر الهجری
246- عبدالله بن الجارود
247- عبدالله بن جریح
248- عبدالله بن الحسن بن الحسن بن علی بن ابی طالب (ع)
249- عبدالله بن زرعه
250- عبدالله بن دینار
251- عبدالله بن سلیمان
252- عبدالله بن شریك العامری
253- عبدالله بن عجلان
254- عبدالله بن عطاء المكی
255- عبدالله بن عمرو
256- عبدالله بن الغالب الأسدی (شاعر)
257- عبدالله بن محمد الأسدی
258- عبدالله بن محمد الجعفی
259- عبدالله بن المختار
260- عبدالله بن الولید الوصافی
261- عبدالمؤمن بن القاسم، برادر ابومریم الأنصاری
262- عبدالملك بن اعین الشیبانی برادر زرارة
263- عبدالكریم بن مهران
264- عبدالواحد بن المختار الأنصاری
265- عبیدالله بن محمد بن عمر بن أمیرالمؤمنین (ع)
266- عبیدة الخثعمی
[ صفحه 70]
267- عبیدة السكسكی
268- عذافر بن عبدالله
269- عطیة أخو عرام
270- عطیة بن ذكوان
271- عطیة الكوفی
272- عقبة بن بشیر الأسدی
273- عقبة بن شعبة، معروف به ابوشبیة الأسدی
274- عبة بن قیس مثیلة
275- عكرمة، معروف به ابواسحاق
276- العلاء بن الحسین
277- العلاء بن عبدالكریم
278- علباء بن دراع الاسدی
279- علقمة بن محمد الحضرمی، برادر ابوبكر الحضرمی
280- علی بن أبی المغیرة الزبیدی الأزرق
281- علی بن حنظلة العجلی
282- علی بن رباط
283- علی بن سعید بن بكیر
284- علی بن عبدالعزیز
285- علی بن عطیة
286- علی بن میمون، معروف به ابوالحسن الصایغ
287- عمار بن أبی الأحوص
288- عمر بن علی بن الحسین بن علی بن ابی طالب (ع) أبوحفص الأشراف
289- عمر بن شمر
290- عمر بن حنظلة
291- عمر بن هلال
292- عمران بن أبی خالد الفزاری
293- عمران
294- عمرو بن ابی بتان
295- عمرو بن ثابت
296- عمرو بن جمیع
297- عمرو بن خالد
298- عمرو بن خالد الواسطی
299- عمرو بن دینار المكی
300- عمرو بن رشید
301- عمرو بن سعید بن هلال الثقفی
302- عمرو بن عبدالله الثقفی
303- عمرو بن قیس الماصر
304- عمرو بن معمر بن أبی وشیكة
305- عمرو بن یحیی
306- عنبسة بن بجاد
307- عنبسة بن مصعب
308- عیسی بن أبی منصور القرسی
309- عیسی بن حمزة
310- عیسی بن اعین الشیبانی، برادر زرارة
311- عیسی الطحان
312- عیسی بن عمر
313- غالب أبوهذیل (شاعر كوفی)
[ صفحه 71]
314- غالب جهنی
315- غیاث بن ابراهیم
316- فرات بن احنف
317- فضیل بن الزبیر الرسان
318- فضیل بن سعدان
319- فضیل بن شریح
320- فضیل بن عثمان الأعور المرادی
321- فضیل بن غیاث
322- فضیل بن میسرة
323- فضیل بن یسار بصری
324- فلیح بن أبی بكر الشیبانی
325- قاسم بن عبدالملك
326- قاسم بن محمد
327- قدامة بن سعید بن ابی زائدة
328- قیس بن الربیع
329- قیس بن رمانة الأشعری
330- كامل صاحب السابری
331- كامل بن العلاء
332- كامل النجار
333- كامل الوصافی
334- كثیر بن اسماعیل (النواء)
335- كمیت بن زید الأسدی
336- كیسان بن كلیب
337- كلیب بن معاویة الأسدی
338- كلیب بن معاویة الصیداوی
339- لیث بن أبی سلیم
340- لیث بن البختری المرادی
341- مالك بن أعین الجهنی
342- مالك بن عطیة
343- محمد بن أبی حمزة
344- محمد بن أبی سارة
345- محمد بن أبی منصور
346- محمد بن اسحاق المدنی
347- محمد بن أسلم الجبلی
348- محمد بن حمید
349- محمد بن رستم
350- محمد بن زید
51- محمد بن السایب الكلبی
352- محمد بن سعید بن غزوان
353- محمد بن سلیمان القرا
354- محمد بن شر الحضرمی
355- محمد الطیار غلام فزارة
356- محمد بن عجلان
357- محمد بن عجلان المدنی
358- محمد بن قیس الانصاری
359- محمد بن مروان البصری
360- محمد بن مروان الكلبی
361- محمد بن مسعود
362- محمد بن مسلم الثقفی الطحان الطائفی
363- محمد بن علی الحلبی
364- محمد بن الفضل الهاشمی
365- محمد بن یزید
366- محمد بن الیسع بن حمزة القمی
[ صفحه 72]
367- مستهل بن عطاء الكوفی
368- مسعدة بن زیاد
369- مسعدة بن صدقة
370- مسكین
371- مسكین بن عبدالله
372- مسمع كردین، معروف به ابویسار
373- معروف بن خربوذ المكی
374- معمر بن رشید
375- معمر بن عطاء
376- معمر بن یحیی بن بسام دجاجی
377- المفضل بن ابی قرة
378- المفضل بن زید
379- المفضل بن قیس بن رمانة
380- المفضل بن مزید
381- مقاتل بن سلیمان
382- مقرن السراج
383- منهال بن عمرو الأسدی
384- منصور بن الولید الصیقل
385- منصور بن حازم
386- منذر بن أبی طریفة
387- منصور بن المعتمر
388- معاذ بن مسلم الهراء
389- موسی أبوالحسن الأشعری
390- موسی بن اشیم
391- موسی التمار
392- موسی بن خلیفة
393- موسی الخیاط
394- موسی بن زیاد
395- مهزم الأسدی
396- میسر بن عبدالعزیز النخعی المدائنی
397- میمون البان
398- میمون القداح غلام بنی محزوم
399- ناحیة بن أبی عماره
400- نجم بن الحطیم (أبوحطیم العبدی)
401- نجم الطائی
402- نجیح بن مسلم
403- نصر بن مزاحم
404- نضر بن قرواش الخزاعی
405- نعمان الأحمسی
406- وردان أبوخالد الكابلی الأصغر
407- ورد بن زید الأسدی، برادر كمیت بن زید
408- ولید بن بشیر
409- ولید بن عروة الهجری
410- ولید بن القاسم
411- هارون الجبلی
412- هارون بن حمزة الغنوی
413- هاشم بن أبی هاشم
414- هاشم الرمانی
415- هلقام
416- هیثم النهدی، ابن أبی مسروق
417- یحیی بن أبی العلاء الرازی
418- یحیی بن أبی القاسم، معروف به ابوبصیر
[ صفحه 73]
419- یحیی بن السابق
420- یحیی بن القاسم الحذاء
421- یزید، معروف به ابوخالد الكناسی
422- یزید بن زیاد الكوفی
423- یزید بن عبدالملك الجعفی
424- یزید بن عبدالملك النوفلی
425- یزید بن محمد النیسابوری
426- یزید، غلام حكم بن أبی الصلت الثقفی
427- یعقوب بن شعیب الأزرق
428- یعقوب بن شعیب بن میثم الأسدی
429- یعقوب بن یونس پدر یونس بن یعقوب
430- یونس بن أبی یعقوب
431- یوسف بن الحارث
432- یونس بن خال أبی المستهل
433- یونس بن جناب
434- یونس بن المغیرة
باب الكنی
(شاگردان امام باقر (ع) كه نامشان با كنیه ثبت شده است)
435- ابوالبلاد
436- ابوبشر
437- ابوحارم
438- ابوجعفر المدائنی
439- ابوالحجاج
440- ابوحسان الانماطی
441- ابوحسان العجلی
442- ابوخالد الفزاری
443- ابوشبیة الفزاری
444- ابوالصحاری
445- ابوصامت الحلوانی
446- ابوالعلاء الخفاف
447- ابوعروة الانصاری
448- ابوعمار
449- ابوعمر البزار
450- ابوعیینة
451- ابولبید الهجری
452- ابوالمأمون
453- ابومحمد
454- ابومخلد الخیاط
455- ابومرهف
456- ابومسكین السمان
457- ابوموسی
458- ابوالنعمان العجلی
459- ابوهارون
460- ابوهارون المكفوف
[ صفحه 74]
461- ابوهراسه
462- ابوالورد
زنانی كه از مكتب امام باقر (ع) بهره جسته اند.
1- حبابة الوالبیة
2- خدیجه دختر محمد بن علی بن الحسین (ع)
لازم به یادآوری دوباره است كه این نوشته در صدد بر شمردن نام تمامی شاگردان امام باقر (ع) نمی باشد بلكه آنچه یاد گردید، به عنوان نمونه از دو كتاب رجالی رجال شیخ طوسی و جامع الرواة استفاده شده است.
اصحابی كه فقط از جانب شیعه توثیق شده اند
1- اسماعیل بن الفضل. جامع الرواة 1 / 100؛ رجال طوسی 104؛ تنقیح المقال 1 / 141؛ اختیار معرفة الرجال 218.
2- برید بن معاویة.جامع الرواة 1 / 117؛ تنقیح المقال 1 / 164.
3- بكیر بن اعین. جامع الرواة 1 / 129؛ تنقیح المقال 1 / 181.
4- ثابت بن دینار، ابوحمزة الثمالی. جامع الرواه 1 / 134؛ رجال طوسی 84؛ تنقیح المقال 1 / 190.
5- جابر بن عبدالله الانصاری. جامع الرواة 1 / 143؛ تنقیح المقال 1 / 200.
6- جابر بن یزید جعفی. جامع الرواة 1 / 144؛ تنقیح المقال 1 / 201.
7- حمران بن اعین. جامع الرواة 1 / 278؛ تنقیح المقال 1 / 271.
8- زرارة بن اعین. جامع الرواة 1 / 324؛ رجال طوسی 123؛ تنقیح المقال 445.
9- زید بن علی بن الحسین (ع). جامع الرواة 1 / 343؛ تنقیح المقال 1 / 470.
10- علباء بن ذراع الأسدی. جامع الرواة 1 / 545؛ تنقیح المقال 2 / 258.
11- فضیل بن یسار. جامع الرواة 2 / 11؛ رجال طوسی 123؛ تنقیح المقال 3 / 19.
12- محمد بن مسلم بن ریاح. جامع الرواة 2 / 193؛ تنقیح المقال 3 / 185-184.
13- معروف بن خربوذ. تنقیح المقال 3 / 228.
14- میسر بن عبدالعزیز. جامع الرواة 2 / 284؛ تنقیح المقال 3 / 264.
[ صفحه 75]
كسانی كه از سوی شیعه به عنوان «حسن» شناخته شده اند.
1- ابوالفضل سدیر بن حكیم. تنقیح المقال 2 / 9.
2- ثویر بن ابی فاخته. تنقیح المقال 1 / 198.
3- حجاج بن ارطا. تنقیح المقال 1 / 254.
4- عبدالله بن عجلان. تنقیح المقال 2 / 197.
5- عبدالله بن عطا. تنقیح المقال 2 / 198.
6- عبدالسلام بن عبدالرحمان. تنقیح المقال 2 / 152.
7- عبدالملك بن عطاء. تنقیح المقال 2 / 230.
8- مالك بن اعین الجهنی. تنقیح المقال 2 / 46، پیوست جلد 2.
9- ناجیة بن عمارة الصیداوی. تنقیح المقال 3 / 265.
افرادی كه از جانب شیعه و اهل سنت توثیق شده اند.
1- ابان بن تغلب. جامع الرواة 1 / 9؛ تنقیح المقال 1 / 5؛ تهذیب التهذیب 94-93.
2- سلیمان بن مهران الأسدی. تنقیح المقال 2 / 65؛ تهذیب التهذیب 4 / 222-221.
3- عبدالملك بن عبدالعزیز بن جریح. جامع الرواة 1 / 520؛ تهذیب التهذیب 6 / 256-204.
4- عبدالله بن شریك العامری. تنقیح المقال 2 / 198؛ تهذیب التهذیب 5 / 253-252.
5- قاسم بن محمد. جامع الرواة 2 / 19؛ تنقیح المقال 3 / 23؛ تهذیب التهذیب 8 / 335-333.
6- عبدالملك بن اعین الشیبانی. تنقیح المقال 2 / 228؛ تهذیب التهذیب 6 / 386-385.
شاگردان امام باقر (ع) كه فقط از سوی اهل سنت توثیق شده اند.
1- حكم بن عتیبة ابومحمد الكوفی الكندی. تهذیب التهذیب 2 / 433-432.
2- ربیعة بن ابی عبدالرحمان، معروف بربیعة الرای. تهذیب التهذیب 3 / 259-258.
3- عبدالله بن عطاء المكی. تهذیب التهذیب 5 / 323-322.
4- عمرو بن دینار المكی أحد أئمة التابعین. تهذیب التهذیب 8 / 30-28.
[ صفحه 76]
كثیر بن اسماعیل (كثیر النواء). تهذیب التهذیب 8 / 411.
6- موسی بن ابی عیسی الحناط. تهذیب التهذیب 10 / 366 - 365.
[ صفحه 77]
[ صفحه 60]
انكارناپذیر پیامبر اسلام (ص)، عدل و همپا و هماوای قرآنند با حقیقت، محتوا و پیام قرآن، همگونی و سنخیت دارند.
حدیث ثقلین از جمله احادیث مهم مورد پذیرش اهل سنت و امامیه است.
در این حدیث، رسول خدا، ثمره ی تلاش های طاقت فرسای خود در مسیر ایفای رسالت و هدایت خلق را، در دو یادگار گرانبها كه پس از خود بر جا گذاشته خلاصه كرده و گفته است: من دو شی گرانبها در میان شما باقی می گذارم: قرآن و اهل بیتم را، این دو هرگز از یكدیگر جدا نشوند تا در قیامت بر حوض كوثر، بر من وارد شوند... [1] .
با توجه به مقام معنوی و الهی پیامبر (ص) كه كمترین خودخواهی و هوا و هوس در او راه نداشته و آنچه او می گفته در حقیقت مورد تأیید خداوند بوده و رأی و سخنی جز به اشاره و تأیید وحی اظهار نمی داشته است، [2] می توان به یقین اقرار كرد كه پیامبر (ص)، خاندانش را بر اساس ملاحظات خویشاوندی و روابط نسبی و علایق مادی بشری، در كنار قرآن، بزرگترین معجزه ی خویش ننهاده است، بلكه قرین ساختن اهل بیت، با پیام وحی، از آن جهت بوده كه میان آن دو هماهنگی و سنخیت وجود داشته است.
اگر خداوند قرآن را بدور از كمترین ضعف و كاستی و كجی و نادرستی فرو فرستاده، [3] اهل بیت را نیز از هر انحراف و گناه، پاك گردانیده و مصونیت بخشیده است [4] .
اگر قرآن، دارای حقایقی اصولی و محكم و نیز مسایلی متشابه [5] است كه برای
[ صفحه 61]
فهم آن ها باید به منبعی الهی و آگاه به رموز روحی مراجعه كرد، اهل بیت، همان آگاهان و عالمانی هستند كه مفسر قرآن و مبین احكام و پیام های آنند. [6] .
هرچند آیات قرآن، روشن و روشنگر است، ولی معنای روشنی مفاهیم قرآن، این نیست كه تمامی مطالب و مفاهیم آن برای همه ی اندیشه ها آشكار و بی نیاز از توضیح باشد؛ چه، خداوند به پیامبر (ص) فرمان داده تا آیات وحی را برای مردم توضیح و تبیین كند [7] .
با این بیان، اهل بیت از آن جهت، قرین قرآن و جدایی ناپذیر از آن معرفی شده اند كه پس از رسول خدا (ص) به تبیین مفاهیم وحی و حقایق قرآن، برای توده ها بپردازند و این توان و شایستگی در همه ی اهل بیت رسالت (معصومین علیهم السلام ) بوده است. چنان كه علی (ع) به سینه اش اشاره می كرد و می گفت: در اینجا دانش های فراوانی است كه كاش شاگردان شایسته ای می یافتم واین حقایق را بدان ها می آموختم [8] .
آن چه پس از وفات رسول اسلام (ص) برای جامعه ی اسلامی و خاندان پیامبر (ص)، رخ نمود هرگز به آنان، مجال نداد تا آن گونه كه می خواستند و می بایست، به نشر معارف قرآنی بپردازند.
جریان های سیاسی حاكم بر جامعه، پس از رحلت رسول خدا (ص)، سبب تفكیك قرآن از عترت در باور و اندیشه ی بخش عظیمی از مردم شد. قرآن بظاهر محور نظام دستوری دین و حكومت گردید، ولی چون نیازمند مفسر و مبین بود، باعث شد تا میدان تفسیر و تأویل بشدت گسترش یابد و چهره هایی در محافل علمی و دینی مطرح شدند كه هرگز آیه ای در تطهیر آنان نازل نشده و سفارشی از ناحیه ی رسول خدا در تمسك به آنان نرسیده بود. از سوی دیگر، كسانی چون علی بن ابی طالب (ع) كه با صدای رسا فریاد بر می آورد: سلونی قبل از تفقدونی؛ یعنی هر چه می خواهید از من بپرسید، قبل از این كه مرا از دست بدهید، مهجور و
[ صفحه 62]
ناشناخته ماندند.
حسن بن علی (ع)، از سوی حركت معاویه، تحت شدیدترین فشارهای روحی و اجتماعی قرار داشت و هرگز به او فرصت نشر معارف واقعی داده نشد.
حسین بن علی (ع) تحت فشار قرار گرفت كه حكومت ضد دینی و ضد بشری یزید را بپذیرد و از آن جا كه پذیرش حكومت وی را مایه ی نابودی اساس شریعت می دانست، از آن اجتناب كرد و در این راه به شهادت رسید.
بنی امیه بر جان و مال و ناموس و دین مردم مسلط شدند. و زمینه چنان شد كه فردی چون زین العابدین ناگزیر، معارف حقه را در قالب دعا و نیایش اظهار می كرد.
در این میان، در عصر امام باقر (ع)، شرایط سیاسی جامعه به گونه ای تغییر یافت كه آن حضرت توانست، مجمعی علمی تشكیل داده، به تعلیم و تربیت مردانی دانشمند و متعهد به ارزش های شریعت بپردازد.
این است كه وقتی صفحات تاریخ اسلام مرور شود، در زندگی علمی امام باقر (ع) نام بسیاری از شاگردان آن حضرت و شخصیت های ممتاز علمی جهان اسلام جلب نظر می كند.
با این همه، نباید تصور كرد كه امام باقر (ع) آسوده و ایمن از محدودیت ها و ممنوعیت هایی بوده است كه حكومت ها برای اهل بیت (ع) فراهم می آورده اند، بلكه بی تردید، جو حاكم بر زندگی امام باقر (ع) به شدت جو تقیه بوده است؛ زیرا با فرهنگ خاصی كه در نتیجه ی حكومت های ناصالح بر جامعه حاكم شده بود، كنار نهادن تقیه به منزله ی دست كشیدن از فعالیت علمی و دور ماندن از ترویج معارف اصولی دین به شمار می رفت.
باری، شرایط زمان، برای امام باقر (ع) و نیز امام صادق (ع) زمینه ای را فراهم آورد كه سایر ائمه (ع) هرگز برایشان آماده نشد. آن شرایط مساعد، معلول سستی پایه های حكومت امویان بود. بحران های درونی نظام سیاسی در آن عصر، به حاكمان مجال نمی داد تا بر خاندان رسالت مانند حاكمان پیشین، فشار آورند و ایشان را منزوی سازند. بی تردید اگر همین زمینه برای هر یك از امامان (ع) فراهم می آمد، آنان قادر به تأسیس حوزه های بزرگ درسی بودند و عالمان و فقیهان بیشتری را پرورش می دادند.
[ صفحه 63]
این زمینه ی مساعد، سبب شد تا امام باقر (ع)، و امام صادق (ع) بیشترین آرای فقهی، تفسیری و اخلاقی را در كتب فقهی و حدیثی از خویش بر جای گذارند.
این چنین است كه فردی چون محمد بن مسلم می تواند سی هزار حدیث از امام باقر (ع) [9] نقل كند. و شخصیتی چون جابر جعفی هفتاد هزار حدیث. [10] .
در نزد عالمان امامیه، فقیه ترین فقیهان صدر اسلام شش نفرند كه همه ی آنان از اصحاب امام باقر (ع) و امام صادق (ع) بوده اند. آنان عبارتند از: زرارة بن اعین، معروف بن خربوذ المكی، ابوبصیر الاسدی، فضیل بن یسار، محمد بن مسلم الطائفی و برید بن معاویة العجلی. [11] .
شیخ الطائفه، ابوجعفر محمد بن حسن طوسی در كتاب رجال خویش، اصحاب و شاگردان امام باقر (ع) را كه از آن حضرت نقل حدیث كرده اند 462 مرد و دو زن دانسته است.
در میان اصحاب و شاگردان امام باقر (ع) برخی از نظر اعتبار و وثاقت مورد اتفاق اهل سنت امامیه اند، و دسته ای به دلیل گرایش های عمیق شیعی، در دایره ی رجال اهل سنت قرار نگرفته، بلكه تنها مورد اعتماد امامیه می باشند.
برای ارائه ی نموداری فهرست گونه از شاگردان امام باقر (ع) با استفاده از چند منبع رجالی، نام گروهی از آنان را یادآور می شویم، بی این كه ادعای استقصا داشته باشیم.
1- ابان بن ابی عیاش فیروز، تابعی.
2- ابان بن تغلب ابوسعید البكری الجریری.
3- ابراهیم بن الأزرق الكوفی.
4- ابراهیم الجزیری (الجریری).
5- ابراهیم بن جمیل، برادر طربال الكوفی.
6- ابراهیم بن حنان الأسدی الكوفی.
7- ابراهیم بن صالح الانماطی.
8- ابراهیم بن عبدالله الاحمری.
9- ابراهیم بن عبید أبوغرة الانصاری.
10- ابراهیم بن عمر الصنعانی الیمانی.
11- ابراهیم بن مرثد الكندی الأزدی.
[ صفحه 64]
12- ابراهیم بن معاذ.
13- ابراهیم بن معرض الكوفی.
14- ابراهیم بن نصر بن القعقاع الجعفی.
15- ابراهیم بن نعیم العبدی الكنانی.
16- احمد بن عائد.
17- احمد بن عمران الحلبی.
18- اسحاق بن بشیر النبال.
19- اسحاق بن جعفر بن علی.
20- اسحاق بن عبدالله بن ابی طلحة المدنی.
21- اسحاق بن الفضل بن یعقوب بن عبدالله بن الحرث...
22- اسحاق القمی.
23- اسحاق بن نوح الشامی.
24- اسحاق بن واصل الضبی.
25- اسحاق بن یزید بن اسماعیل الطائی.
26- اسحاق بن یسار مولی قیس بن مخرمة.
27- اسرائیل بن غیاث المكی.
28- اسلم بن ایمن التمیمی المنقری الكوفی.
29- اسلم المكی القواس.
30- اسماعیل بن ابی خالد.
31- اسماعیل بن جابر الخثعمی.
32- اسماعیل بن زیاد البزاز الكوفی الأسدی.
33- اسماعیل بن سلمان الأزرق معروف به ابوخالد.
34- اسماعیل بن عبدالخالق الجعفی.
35- اسماعیل بن عبدالرحمان الجعفی الكوفی.
36- اسماعیل بن عبدالعزیز.
37- اسماعیل بن الفضل بن یعقوب بن الفضل بن عبدالله
38- اسماعیل ابواحمد الكاتب الكوفی
39- اسماعیل معروف به ابوالعلا از بنی قیس بن ثعلبه
40- اسید بن القاسم
41- اعین الرازی، معروف به ابومعاذ
42- انس بن عمرو الأزدی
43- ایوب بن ابی تمیة كیسان السجستانی العنبری البصری
44- ایوب بن بكر بن ابی علاج الموصلی
45- ایوب بن شهاب زید البارقی الأزدی
46- ایوب بن وشیكة
47- بدر بن الخلیل الأسدی، ابوخلیل الكوفی
48- برد الاسكاف الأزدی الكوفی
49- برد الخیاط
[ صفحه 65]
50- برید بن معاویة العجلی، معروف به ابوالقاسم
51- بسام بن عبدالله الصیرفی، معروف به ابو عبدالله
52- بشار الاسلمی
53- بشار بن زید بن النعمان
54- بشر بن أبی عقبة المداینی
55- بشر؛ بیاع
56- بشر بن جعفر الجعفی، ابوالولید
57- بشر بن خثعم
58- بشر الرحال
59- بشر بن عبدالله بن سعید الخثعمی
60- بشر بن عبدالله الخثعمی الكوفی
61- بشر بن میمون الوابشی الهمدانی النبال الكوفی
62- بشر بن یسار
63- بشیر، ابو عبدالصمد بن بشر الكوفی
64- بشیر معروف به ابومحمد المستنیر الجعفی الأزرق
65- بشیر بن سلیمان المدنی
66- بكر بن أبی حبیبه
67- بكر بن حبیب الأحمسی البجلی الكوفی
68- بكر بن خالد الكوفی
69- بكر بن صالح
70- بكر بن كرب
71- بكرویة الكندی الكوفی
72- بكیر بن اعین بن سنسن الشیبانی الكوفی
73- بكیر بن جندب الكوفی
74- بكیر بن حبیب الكوفی
75- تمیم بن زیاد
76- ثابت بن أبی ثابت
77- ثابت بن دینار ابوصیفه الأزدی
78- ثابت بن زائدة العكلی
79- ثابت بن هرمز ابوالمقدام العجلی
80- ثویر بن أبی فاخته سعید بن جهمان غلام ام هانی
81- جابر بن عبدالله بن عمر بن حرام ابو عبدالله الانصاری
82- جابر بن یزید بن الحرث بن عبدیغوث الجعفی
83- جارود، معروف به ابوالمنذر
84- جارود بن السری التمیمی السعدی الكوفی
85- جراح المداینی
86- جعدة بن ابی عبدالله
87- جعفر بن ابراهیم الجعفی
88- جعفر الأحمس
89- جعفر بن حكیم بن عباد الكوفی
90- جعفر بن عمرو بن ثابت أبی المقدام بن هرمز الحداد العجلی
91- جعفر بن محمد بن علی بن الحسین (امام صادق علیه السلام)
[ صفحه 66]
92- الحارث بن حصین الأزدی
93- الحارث بن شریح المنقری
94- الحارث بن المغیرة النصری
95- حبیب بن أبی ثابت الأسدی الكوفی
96- حبیب ابوعمرة الاسكاف
97- حبیب بن بشار الكندی
98- حبیب بن جری العبسی الكوفی
99- حبیب بن حسان بن الأشرس الأسدی
100- حبیب السجستانی
101- حبیب العبی الكوفی
102- حبیب بن المعلی السجستانی
103- حجاج بن ارطاة ابوارطاة النخعی الكوفی
104- حجاج بن دینار الواسطی
105- حجاج بن كثیر الكوفی
106- حذیفة بن منصور بن كثیر ابومحمد الخزاعی
107- حسان بن مهران
108- الحسن بن أبی سارة النیلی الانصاری
109- الحسن بن حبیش الأسدی
110- الحسن الجعفی الكوفی
111- الحسن بن الحسن بن الحسن بن علی بن أبی طالب (ع)
112- الحسن بن رباط
113- الحسن بن زیاد البصری
114- الحسن بن زیاد الصیقل ابومحمد الكوفی
115- الحسن بن زیاد الصیقل
116- الحسن بن السری الكاتب
117- الحسن بن شهاب بن یزید البارقی الأزدی
118- الحسن بن صالح بن حی الهمدانی الثوری الكوفی
119- الحسن بن علی الأحمری الكوفی
120- الحسن بن عمار
121- الحسن بن عمار عامی
122- الحسن بن المغیرة
123- الحسن بن منذر
124- الحسن بن یوسف
125- الحسین بن ابتر الكوفی
126- الحسین بن أبی العلاء الخفاف
127- الحسین بن احمد المنقری
128- الحسین بن بنت ابی حمزة الثمالی
129- الحسین الجعفی ابواحمد الكوفی
130- الحسین بن حماد
131- الحسین بن عبدالله الأرجانی
132- الحسین بن عبدالله بن عبیدالله بن العباس بن عبدالمطلب
133- الحسین بن علی بن الحسین بن علی بن ابی طالب (ع) (برادر امام باقر علیه السلام)
[ صفحه 67]
134- الحسین بن مصعب
135- الحسین بن منذر
136- حفص الأعور الكوفی
137- حفص بن غیاث
138- حفص بن وهب الأفرعی
139- الحكم بن الصلت الثقفی
140- الحكم بن عبدالرحمان بن أبی نعیم البجلی
141- الحكم بن عتیبة ابومحمد الكوفی الكندی
142- الحكم بن المختار بن ابی عبیده
143- حكیم بن صهیب ابوصهیب الصیرفی ابوشبیب
144- حكیم بن معاویة
145- حماد بن ابی سلیمان الأشعری
146- حماد بن ابی العطارد الطائی الكوفی
147- حماد بن بشر الطنافی الكوفی
148- حماد بن بشر اللحام
149- حماد بن راشد الأزدی البزاز ابوالعلاء الكوفی
150- حماد بن المغیرة
151- حمران بن أعین الشیبانی
152- حمزة، ابوالحسین اللیثی داماد ابوحمزة الثمالی
153- حمزة بن حمران بن أعین
154- حمزة الطیار
155- حمزة بن عطا الكوفی
156- خازم الاشل الكوفی
157- خالد بن ابی كریمة
158- خالد بن أوفی ابوالربیع العنزی الشامی
159- خالد بن بكار ابوالعلاء الخفاف الكوفی
160- خالد بن طهمان الكوفی
161-خیثمة بن عبدالرحمان الجعفی الكوفی ابو عبدالرحمان
162- داود الأبزاری
163- داود بن ابی هند القشیری السرخی
164- داود بن حبیب ابوغیلان الكوفی
165- داود بن الدجاجی الكوفی
166- داود بن زید الهمدانی الكوفی
167- دلهم بن صالح الكندی الكوفی
168- دینار ابوعمرو الأسدی الكوفی
169- ربیع بن صبیح
170- ربیع العبسی الكوفی
171- ربیعة بن ابی عبدالرحمان، معروف به ربیعة الرأی
172- ربیعة بن ناجد بن كثیر ابوصادق الكوفی
173- رشید بن سعد المصری
[ صفحه 68]
174- رفید بن مصقلة العبدی الكوفی
175- رفید غلام بنو هبیرة
176- زایدة بن قدامه
177- زرارة بن اعین الشیبانی
178- زرین الأبزاری
179- زرین الأنماطی
180- زكریا برادر المستهل، معروف به ابویحیی
181- زكریا بن عبدالله النقاض الكوفی
182- زهیر المدائنی
183- زیاد بن أبی الحلال
184- زیاد بن أبی زیاد المنقری التمیمی
185- زیاد الأحلام، غلامی كوفی
186- زیاد الأسود
187- زیاد بن الأسود النجار
188- زیاد بن سوقه البجلی الكوفی
189- زیاد بن صالح الهمدانی الكوفی
190- زیاد بن عیسی ابوعبیدة الحذاء
191- زیاد المحاربی الكوفی
192- زیاد بن المنذر ابوالجارود الهمدانی العوفی الكوفی
193- زیاد غلام امام باقر علیه السلام
194- زیاد الهاشی
195- زید الآجری
196- زید بن علی بن الحسین علی بن ابی طالب(ع) (برادر امام باقر علیه السلام)
197- زید بن محمد بن یونس ابواسامة الشحام الكوفی
198- زید الهاشی
199- سالم بن ابی حفصة
200- سالم الأشل
201- سالم الجعفی
202- سالم المكی
203- سدیف بن حكیم الصیرفی
204- سعد بن أبی عمرو الجلاب
205- سعد الحداد
206- سعد بن الحسن الكندی
207- سعد بن طریف
208- سكین المعدنی
209- سلام الجعفی
210- سلام بن سعد الأنصاری
211- سلام بن المستنیر
212- سلم بن بشر
213- سلمان بن خالد طلحی قمی (شاعر)
214- سلمة بن الأهثم
215- سلمة بن قیس الهلالی
216- سلمة بن كهیل
217- سلمة بن محرز
218- سلیمان بن محرز
219- سلیمان بن مروان عجلی
220- سلیمان، غلام طربال
221- سلیمان بن هارون العجلی
[ صفحه 69]
222- سنان ابو عبدالله بن سنان
223- سورة بن كلیب بن معاویة الاسدی
224- شجرة، برادر بشیر النبال
225- صالح بن سهل الهمدانی
226- صالح بن عقبة
227- صالح بن میثم الكوفی
228- صامت
229- صلت بن الحجاج
230- ضریس
231- طاهر، غلام امام باقر (ع)
232- طربال
233- طلحة بن زید بتری
234- ظریف بن ناصح
235- عامر بن أبی الأحوص
236- عباد بن صهیب
237- عبدالجبار بن اعین الشیبانی، برادر زرارة بن اعین
238- عبدالحمید بن عواض الطائی
239- عبدالحمید الواسطی
240- عبدالرحمان، معروف به ابوخینمة
241- عبدالرحمان بن أعین برادر زرارة
242- عبدالرحمان بن سلیمان الأنصاری
243- عبدالرحیم القصیر
244- عبدالغفار بن القاسم الأنصاری، معروف به ابومریم
245- عبدالله بن بكیر الهجری
246- عبدالله بن الجارود
247- عبدالله بن جریح
248- عبدالله بن الحسن بن الحسن بن علی بن ابی طالب (ع)
249- عبدالله بن زرعه
250- عبدالله بن دینار
251- عبدالله بن سلیمان
252- عبدالله بن شریك العامری
253- عبدالله بن عجلان
254- عبدالله بن عطاء المكی
255- عبدالله بن عمرو
256- عبدالله بن الغالب الأسدی (شاعر)
257- عبدالله بن محمد الأسدی
258- عبدالله بن محمد الجعفی
259- عبدالله بن المختار
260- عبدالله بن الولید الوصافی
261- عبدالمؤمن بن القاسم، برادر ابومریم الأنصاری
262- عبدالملك بن اعین الشیبانی برادر زرارة
263- عبدالكریم بن مهران
264- عبدالواحد بن المختار الأنصاری
265- عبیدالله بن محمد بن عمر بن أمیرالمؤمنین (ع)
266- عبیدة الخثعمی
[ صفحه 70]
267- عبیدة السكسكی
268- عذافر بن عبدالله
269- عطیة أخو عرام
270- عطیة بن ذكوان
271- عطیة الكوفی
272- عقبة بن بشیر الأسدی
273- عقبة بن شعبة، معروف به ابوشبیة الأسدی
274- عبة بن قیس مثیلة
275- عكرمة، معروف به ابواسحاق
276- العلاء بن الحسین
277- العلاء بن عبدالكریم
278- علباء بن دراع الاسدی
279- علقمة بن محمد الحضرمی، برادر ابوبكر الحضرمی
280- علی بن أبی المغیرة الزبیدی الأزرق
281- علی بن حنظلة العجلی
282- علی بن رباط
283- علی بن سعید بن بكیر
284- علی بن عبدالعزیز
285- علی بن عطیة
286- علی بن میمون، معروف به ابوالحسن الصایغ
287- عمار بن أبی الأحوص
288- عمر بن علی بن الحسین بن علی بن ابی طالب (ع) أبوحفص الأشراف
289- عمر بن شمر
290- عمر بن حنظلة
291- عمر بن هلال
292- عمران بن أبی خالد الفزاری
293- عمران
294- عمرو بن ابی بتان
295- عمرو بن ثابت
296- عمرو بن جمیع
297- عمرو بن خالد
298- عمرو بن خالد الواسطی
299- عمرو بن دینار المكی
300- عمرو بن رشید
301- عمرو بن سعید بن هلال الثقفی
302- عمرو بن عبدالله الثقفی
303- عمرو بن قیس الماصر
304- عمرو بن معمر بن أبی وشیكة
305- عمرو بن یحیی
306- عنبسة بن بجاد
307- عنبسة بن مصعب
308- عیسی بن أبی منصور القرسی
309- عیسی بن حمزة
310- عیسی بن اعین الشیبانی، برادر زرارة
311- عیسی الطحان
312- عیسی بن عمر
313- غالب أبوهذیل (شاعر كوفی)
[ صفحه 71]
314- غالب جهنی
315- غیاث بن ابراهیم
316- فرات بن احنف
317- فضیل بن الزبیر الرسان
318- فضیل بن سعدان
319- فضیل بن شریح
320- فضیل بن عثمان الأعور المرادی
321- فضیل بن غیاث
322- فضیل بن میسرة
323- فضیل بن یسار بصری
324- فلیح بن أبی بكر الشیبانی
325- قاسم بن عبدالملك
326- قاسم بن محمد
327- قدامة بن سعید بن ابی زائدة
328- قیس بن الربیع
329- قیس بن رمانة الأشعری
330- كامل صاحب السابری
331- كامل بن العلاء
332- كامل النجار
333- كامل الوصافی
334- كثیر بن اسماعیل (النواء)
335- كمیت بن زید الأسدی
336- كیسان بن كلیب
337- كلیب بن معاویة الأسدی
338- كلیب بن معاویة الصیداوی
339- لیث بن أبی سلیم
340- لیث بن البختری المرادی
341- مالك بن أعین الجهنی
342- مالك بن عطیة
343- محمد بن أبی حمزة
344- محمد بن أبی سارة
345- محمد بن أبی منصور
346- محمد بن اسحاق المدنی
347- محمد بن أسلم الجبلی
348- محمد بن حمید
349- محمد بن رستم
350- محمد بن زید
51- محمد بن السایب الكلبی
352- محمد بن سعید بن غزوان
353- محمد بن سلیمان القرا
354- محمد بن شر الحضرمی
355- محمد الطیار غلام فزارة
356- محمد بن عجلان
357- محمد بن عجلان المدنی
358- محمد بن قیس الانصاری
359- محمد بن مروان البصری
360- محمد بن مروان الكلبی
361- محمد بن مسعود
362- محمد بن مسلم الثقفی الطحان الطائفی
363- محمد بن علی الحلبی
364- محمد بن الفضل الهاشمی
365- محمد بن یزید
366- محمد بن الیسع بن حمزة القمی
[ صفحه 72]
367- مستهل بن عطاء الكوفی
368- مسعدة بن زیاد
369- مسعدة بن صدقة
370- مسكین
371- مسكین بن عبدالله
372- مسمع كردین، معروف به ابویسار
373- معروف بن خربوذ المكی
374- معمر بن رشید
375- معمر بن عطاء
376- معمر بن یحیی بن بسام دجاجی
377- المفضل بن ابی قرة
378- المفضل بن زید
379- المفضل بن قیس بن رمانة
380- المفضل بن مزید
381- مقاتل بن سلیمان
382- مقرن السراج
383- منهال بن عمرو الأسدی
384- منصور بن الولید الصیقل
385- منصور بن حازم
386- منذر بن أبی طریفة
387- منصور بن المعتمر
388- معاذ بن مسلم الهراء
389- موسی أبوالحسن الأشعری
390- موسی بن اشیم
391- موسی التمار
392- موسی بن خلیفة
393- موسی الخیاط
394- موسی بن زیاد
395- مهزم الأسدی
396- میسر بن عبدالعزیز النخعی المدائنی
397- میمون البان
398- میمون القداح غلام بنی محزوم
399- ناحیة بن أبی عماره
400- نجم بن الحطیم (أبوحطیم العبدی)
401- نجم الطائی
402- نجیح بن مسلم
403- نصر بن مزاحم
404- نضر بن قرواش الخزاعی
405- نعمان الأحمسی
406- وردان أبوخالد الكابلی الأصغر
407- ورد بن زید الأسدی، برادر كمیت بن زید
408- ولید بن بشیر
409- ولید بن عروة الهجری
410- ولید بن القاسم
411- هارون الجبلی
412- هارون بن حمزة الغنوی
413- هاشم بن أبی هاشم
414- هاشم الرمانی
415- هلقام
416- هیثم النهدی، ابن أبی مسروق
417- یحیی بن أبی العلاء الرازی
418- یحیی بن أبی القاسم، معروف به ابوبصیر
[ صفحه 73]
419- یحیی بن السابق
420- یحیی بن القاسم الحذاء
421- یزید، معروف به ابوخالد الكناسی
422- یزید بن زیاد الكوفی
423- یزید بن عبدالملك الجعفی
424- یزید بن عبدالملك النوفلی
425- یزید بن محمد النیسابوری
426- یزید، غلام حكم بن أبی الصلت الثقفی
427- یعقوب بن شعیب الأزرق
428- یعقوب بن شعیب بن میثم الأسدی
429- یعقوب بن یونس پدر یونس بن یعقوب
430- یونس بن أبی یعقوب
431- یوسف بن الحارث
432- یونس بن خال أبی المستهل
433- یونس بن جناب
434- یونس بن المغیرة
باب الكنی
(شاگردان امام باقر (ع) كه نامشان با كنیه ثبت شده است)
435- ابوالبلاد
436- ابوبشر
437- ابوحارم
438- ابوجعفر المدائنی
439- ابوالحجاج
440- ابوحسان الانماطی
441- ابوحسان العجلی
442- ابوخالد الفزاری
443- ابوشبیة الفزاری
444- ابوالصحاری
445- ابوصامت الحلوانی
446- ابوالعلاء الخفاف
447- ابوعروة الانصاری
448- ابوعمار
449- ابوعمر البزار
450- ابوعیینة
451- ابولبید الهجری
452- ابوالمأمون
453- ابومحمد
454- ابومخلد الخیاط
455- ابومرهف
456- ابومسكین السمان
457- ابوموسی
458- ابوالنعمان العجلی
459- ابوهارون
460- ابوهارون المكفوف
[ صفحه 74]
461- ابوهراسه
462- ابوالورد
زنانی كه از مكتب امام باقر (ع) بهره جسته اند.
1- حبابة الوالبیة
2- خدیجه دختر محمد بن علی بن الحسین (ع)
لازم به یادآوری دوباره است كه این نوشته در صدد بر شمردن نام تمامی شاگردان امام باقر (ع) نمی باشد بلكه آنچه یاد گردید، به عنوان نمونه از دو كتاب رجالی رجال شیخ طوسی و جامع الرواة استفاده شده است.
اصحابی كه فقط از جانب شیعه توثیق شده اند
1- اسماعیل بن الفضل. جامع الرواة 1 / 100؛ رجال طوسی 104؛ تنقیح المقال 1 / 141؛ اختیار معرفة الرجال 218.
2- برید بن معاویة.جامع الرواة 1 / 117؛ تنقیح المقال 1 / 164.
3- بكیر بن اعین. جامع الرواة 1 / 129؛ تنقیح المقال 1 / 181.
4- ثابت بن دینار، ابوحمزة الثمالی. جامع الرواه 1 / 134؛ رجال طوسی 84؛ تنقیح المقال 1 / 190.
5- جابر بن عبدالله الانصاری. جامع الرواة 1 / 143؛ تنقیح المقال 1 / 200.
6- جابر بن یزید جعفی. جامع الرواة 1 / 144؛ تنقیح المقال 1 / 201.
7- حمران بن اعین. جامع الرواة 1 / 278؛ تنقیح المقال 1 / 271.
8- زرارة بن اعین. جامع الرواة 1 / 324؛ رجال طوسی 123؛ تنقیح المقال 445.
9- زید بن علی بن الحسین (ع). جامع الرواة 1 / 343؛ تنقیح المقال 1 / 470.
10- علباء بن ذراع الأسدی. جامع الرواة 1 / 545؛ تنقیح المقال 2 / 258.
11- فضیل بن یسار. جامع الرواة 2 / 11؛ رجال طوسی 123؛ تنقیح المقال 3 / 19.
12- محمد بن مسلم بن ریاح. جامع الرواة 2 / 193؛ تنقیح المقال 3 / 185-184.
13- معروف بن خربوذ. تنقیح المقال 3 / 228.
14- میسر بن عبدالعزیز. جامع الرواة 2 / 284؛ تنقیح المقال 3 / 264.
[ صفحه 75]
كسانی كه از سوی شیعه به عنوان «حسن» شناخته شده اند.
1- ابوالفضل سدیر بن حكیم. تنقیح المقال 2 / 9.
2- ثویر بن ابی فاخته. تنقیح المقال 1 / 198.
3- حجاج بن ارطا. تنقیح المقال 1 / 254.
4- عبدالله بن عجلان. تنقیح المقال 2 / 197.
5- عبدالله بن عطا. تنقیح المقال 2 / 198.
6- عبدالسلام بن عبدالرحمان. تنقیح المقال 2 / 152.
7- عبدالملك بن عطاء. تنقیح المقال 2 / 230.
8- مالك بن اعین الجهنی. تنقیح المقال 2 / 46، پیوست جلد 2.
9- ناجیة بن عمارة الصیداوی. تنقیح المقال 3 / 265.
افرادی كه از جانب شیعه و اهل سنت توثیق شده اند.
1- ابان بن تغلب. جامع الرواة 1 / 9؛ تنقیح المقال 1 / 5؛ تهذیب التهذیب 94-93.
2- سلیمان بن مهران الأسدی. تنقیح المقال 2 / 65؛ تهذیب التهذیب 4 / 222-221.
3- عبدالملك بن عبدالعزیز بن جریح. جامع الرواة 1 / 520؛ تهذیب التهذیب 6 / 256-204.
4- عبدالله بن شریك العامری. تنقیح المقال 2 / 198؛ تهذیب التهذیب 5 / 253-252.
5- قاسم بن محمد. جامع الرواة 2 / 19؛ تنقیح المقال 3 / 23؛ تهذیب التهذیب 8 / 335-333.
6- عبدالملك بن اعین الشیبانی. تنقیح المقال 2 / 228؛ تهذیب التهذیب 6 / 386-385.
شاگردان امام باقر (ع) كه فقط از سوی اهل سنت توثیق شده اند.
1- حكم بن عتیبة ابومحمد الكوفی الكندی. تهذیب التهذیب 2 / 433-432.
2- ربیعة بن ابی عبدالرحمان، معروف بربیعة الرای. تهذیب التهذیب 3 / 259-258.
3- عبدالله بن عطاء المكی. تهذیب التهذیب 5 / 323-322.
4- عمرو بن دینار المكی أحد أئمة التابعین. تهذیب التهذیب 8 / 30-28.
[ صفحه 76]
كثیر بن اسماعیل (كثیر النواء). تهذیب التهذیب 8 / 411.
6- موسی بن ابی عیسی الحناط. تهذیب التهذیب 10 / 366 - 365.
[ صفحه 77]
[1] مسند احمد 2 / 14؛ صحيح مسلم 7 / 122؛ سنن الترمذي 2 / 308؛ تاريخ البغدادي 8 / 443؛ مصابيح السنة 2 / 204.
[2] ماضل صاحبكم و ما غوي - و ما ينطق عن الهوي - ان هو الا وحي يوحي - علمه شديد القوي. النجم / 2-5.
[3] قرانا عربيا غير ذي عوج لعلهم يتقون. الزمر / 28.
[4] انما يريد الله ليذهب عنكم الرجس اهل البيت و يطهركم تطهيرا. الاحزاب / 33.
[5] منه آيات محكمات هن ام الكتاب و آخر متشابهات... آل عمران / 7.
[6] فاسئلوا اهل الذكر ان كنتم لا تعلمون. النحل / 43.
[7] و انزلنا اليك الذكر لتبين للناس ما نزل اليهم و لعلهم يتفكرون. النحل / 44.
[8] ان ههنا لعلما جما لواصبت له حمله. نهج البلاغه.
[9] بحار 11 / 83.
[10] اعيان الشيعة 4 ق، 2 / 28؛ ائمتنا 1 / 332.
[11] مناقب، ابن شهر آشوب 4 / 211.